Vluchtelingen en gevangenen – Quarantainegebouw

Vluchtelingen en gevangenen

De crisis

Het ontwerp van het hele complex was van Evert Breman (1859 - 1926), een architect met een hang naar monumentale allure en decoratieve finesse. Ook het hoofdkantoor van de KHL, op de hoek Martelaarsgracht-Prins Hendrikkade, is door hem ontworpen. Als gevolg van de crisis van 1930, en door de weelderige bedrijfsvoering van de KHL, gaat de rederij in 1935 failliet. In 1936 wordt het Lloyd Hotel gesloten, het komt in bezit van de gemeente Amsterdam, en dan, in 1939, wordt het van rijkswege een opvangplek voor Joodse vluchtelingen uit Duitsland (die al vanaf 1933 een heenkomen zochten in Nederland, maar vooral na de Kristallnacht in november 1938 in groten getale kwamen).

Opvang Duitse Joodse vluchtelingen in het Lloyd Hotel foto’s: Jules Loszynski

De vluchtelingen

Over het Quarantainegebouw lezen we eigenlijk niets in de berichten uit deze tijd. Na het faillissement heeft het, zo schrijft Annette Lubbers in haar boek Lloydhotel, dienstgedaan als Cantine voor ‘de havenwerkers en vrachtwagenchauffeurs’. De vluchtelingen werden er niet meer - zoals de landhuizers voorheen - onder de douche gezet. Hannelore Klein, de moeder van Arnon Grunberg, die als kind met haar ouders op hun vlucht in het Lloyd Hotel belandt, heeft het over een ‘washok’ in het gebouw zelf, naast de zaal met ‘hokken’ waar men sliep. De kinderen speelden op de rangeerterreinen en gingen met de bus en de tram in een groepje naar school, helemaal in Amsterdam-Zuid.

Dan, in de herfst van 1939, richt de Nederlandse regering een centraal vluchtelingenkamp in, met de voor eeuwig omineuze naam Westerbork. De bewoners van het Lloyd Hotel zijn inmiddels ondergebracht in het kantoorgebouw van de voormalige KHL, aan de Oostelijke Handelskade 12, iets verderop. Na de Duitse inval worden ze daarvandaan door de Nederlandse instanties overgebracht naar kamp Westerbork.

De oorlog

In 1941 is er in Amsterdam vanuit de CPN een impuls van verzet tegen de eerste Duitse razzia’s - de Februaristaking. De bezetter kiest het leegstaande Lloyd Hotel als gevangenis voor de tweehonderd opgepakte stakers onder wie gemeenteambtenaren en communisten.

Nadien blijft het Lloyd Hotel heel de oorlog, en nog lang daarna, in gebruik als ‘Huis van Bewaring III’, met een eigen badafdeling; ook in deze tijd wordt er in de annalen niets vermeld over het Quarantainegebouw. Alleen de ‘binnenplaats’ (er staan dus nog de muren met de gangen die de beide gebouwen verbinden) wordt tweemaal per jaar door de bewakers gebruikt voor schietoefeningen.

Pas in 1954 lezen we dat ‘de binnenplaats tussen het Lloyd en het voormalige Ontsmettingsgebouw als luchtplaats voor de gevangenen wordt ingericht, zodat daar lichamelijke opvoeding kan worden gegeven onder leiding van een sportinstructeur.’ De genoemde gangen worden tijdens het luchten bewaakt (Lubbers, p. 129). Ze leiden naar de Cantine, voorheen Ontsmettingsgebouw, waar zoals gezegd op de eerste verdieping een schaftlokaal is; de kelder dient als fietsenstalling. (Wie als gevangene door een van de gangen ontsnapt kan er dus meteen op een fiets vandoor).

In 1963 wordt het Huis van Bewaring III gesloten want gevangenen gaan voortaan naar de Bijlmerbajes. De Cantine staat sindsdien leeg. Het Lloyd Hotel wordt in 1965 een Rijksinrichting voor jongens.